«Ποντιακά Πανηγύρια: 15ος
– 19ος αιώνας. Κοινωνικο-οικονομική και πολιτική διάσταση», της Μυροφόρας Ευσταθιάδου, από το Α΄Διεθνές
Συνέδριο για τον Ελληνικό Πολιτισμό, Σουφλί, Νοέμβριος 2005.
Η περιοχή του Ευξείνου Πόντου
αποτελεί ιδιάζουσα περίπτωση Ελληνικού Πολιτισμού, καθώς γεωγραφικά είναι
αποκομένη από τη σημερινή Ελλάδα. Η Τραπεζούντα βρίσκεται στα βάθη της καθ΄ημάς Ανατολής, 1350 χλμ. ανατολικότερα
των ελληνο-τουρκικών συνόρων!
Με
τον όρο «Πόντος» εννοούμε μια περιοχή που εκτείνεται από τη Σινώπη έως την
«Αθήνα» του Πόντου, περίπου 700χλμ παράλια και μια συνολική έκταση 75.000
τ.χλμ, δηλαδή κάτι παραπάνω από τη μισή Ελλάδα. Αν λάβουμε υπόψιν ότι η πορεία
του Πολιτισμού διαγράφεται από την Ανατολή προς τη Δύση, είναι λογικό να
δεχτούμε ότι ο Πόντος, το μοναδικό
αρσενικό παιδί της Ιστορίας κατά τον Ησίοδο, είναι κοιτίδα προαιώνιου
πολιτισμού.
Πέραν του γεγονότος ότι την εκδοχή αυτή στηρίζουν πολλοί ιστορικοί &
άλλοι συγγραφείς( βλέπε Ξενοφώντα, Αρριανό, Στράβωνα, Παυσανία, Βησσαρίωνα, Fallmerayer, Παπαμιχαλόπουλο κ.α.), η
ελληνική μυθολογία έχει άμεση σχέση με τη γη του Πόντου: οι Αμαζόνες στην κοιλάδα του Θερμόδωντα
ποταμού ( Ηρακλής-Ιππολύτη, Θησέας-Ανδρομάχη, Αχιλλέας-Πενθεσίλια), η αργοναυτική εκστρατεία, ο Προμηθέας Δεσμώτης στα βράχια του
Καυκάσου, ο Φρίξος με την Έλλη και πάμπολλες άλλες μαρτυρίες.
Ο
Πόντος γίνεται ενιαίο κράτος δύο φορές :
πΧ, το 301 με τη Βασιλεία των Μιθριδατών,
η οποία καταλύεται το 66πΧ από τους
Ρωμαίους και μία μετά Χριστόν, το 1204 με τη δυναστεία των Μεγαλοκομνηνών.
Η «Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας» άντεξε οκτώ χρόνια μετά
την Άλωση της Κωνσταντινούπολης και τελικά παραδόθηκε α μ α- χ η τ ί στο Σουλτάνο το 1461.
Έκρινα σκόπιμη την αναφορά σε κάποια στοιχεία γεωγραφικά, μυθολογικά και
πολιτειακά, για να γίνει αντιληπτό ότι όταν αναφερόμαστε στον Πόντο, πρέπει να
κάνουμε άμεσους παραλληλισμούς με τον ελλαδικό χώρο. Έτσι , λοιπόν , και η
πανήγυρις στον Πόντο , το ποντιακό... «πανοΰρ΄», διαγράφει αντίστοιχη
πορεία.
Αφετηρία, ο 15ος αιώνας, η Άλωση της Αυτοκρατορίας της
Τραπεζούντας δηλαδή το 1461. Ένα κατά βάσιν χριστιανικό κράτος, περνά σε
οθωμανική διοίκηση. Όπως είναι φυσικό, είναι εξαιρετικά δύσκολο να μεταβληθούν
τα έθιμα και οι παραδόσεις, ειδικά στην ύπαιθρο.
Ο εκάστοτε Σουλτάνος αναγκάζεται να δώσει προνόμια στα μεγάλα μοναστήρια
του Πόντου, τον Άγιο Ιωάννη Βαζελώνα,
την Παναγία Σουμελά και τον Άγιο Γεώργιο Περιστερεώτα. Τα μοναστήρια,
εδραιωμένα στην πλειοψηφία τους πάνω από δέκα αιώνες στην περιοχή της ορεινής
Τραπεζούντας, παίζουν ρόλο μάλλον πολιτικό, εξασφαλίζοντας έτσι την εθνική
συνοχή, καθώς η διοίκηση πλέον της
Τραπεζούντας είναι αλλόφυλη.
Είναι πολλά τα παραδείγματα Σουλτάνων που ενισχύουν οικονομικά τα
πανηγύρια των μεγάλων μοναστηριών. Δημιουργείται σχέση «δούναι-λαβείν» και τα
πανηγύρια , ήδη τον 16ο αιώνα, λαμβάνουν μορφή εθνικής εορτής. Αυτό αποτελεί σχήμα
οξύμωρο, αλλά γίνεται απόλυτα κατανοητό αν λάβει κανείς υπόψιν του ότι η
οικονομία βρισκόταν ακόμη σε χέρια ελληνικά.
Το πανηγύρι είχε άμεση σχέση με το εμπόριο. Μεταβαίνουν κάτοικοι από τα
γύρω χωριά στο χώρο του πανηγυριού, φέροντας προς πώληση είδη λαϊκής τέχνης,
γαλακτοκομικά προϊόντα και σε κάποιες περιπτώσεις το εμπόριο αφορά και
ζωοπανήγυρη.
Στο χωριό Παλλαδάντων της
Μούζενας, υπάρχει η εκκλησία του Ζανταέρ΄
δηλαδή του παλαβού Αϊ-Γιώργη. Το πανηγύρι αυτό ήταν φημισμένο για τους αγώνες
πάλης που πραγματοποιούνταν εκεί. Ξακουστοί παλαιστές κατεύθαναν από όλο τον
Πόντο, προς τέρψιν των θεατών και οικονομική ικανοποίηση των διοργανωτών. Το
κίνητρο που διδόταν από τον... Ζανταέρ΄ στο νικητή ήταν οικονομικής φύσεως, δεν
έλειπε όμως και η κοινωνική καταξίωση.
Δεν είναι λίγες οι φορές που η πάλη αποκτά πολιτική διάσταση, όταν οι
δύο διαγωνιζόμενοι είναι Έλληνας και
Τούρκος. Το πλήθος αυτομάτως διαχωρίζει
τη θέση του και η πάλη λαμβάνει το μέγεθος ελληνο-τουρκικής... σύρραξης. Αν
μάλιστα ο νικητής είναι Έλληνας, οι πανηγυρισμοί αγγίζουν τα όρια της
υπερβολής, καθώς γίνονται μεν επ΄αφορμή αθλητικού γεγονότος, παραλληλίζονται δε
με εθνικά ζητήματα. Την κάθαρση δίνουν οι παλαιστές, εφαρμόζοντας γραπτούς και
άγραφους αθλητικούς κανόνες.
Στην Παναγία Σουμελά
ξακουστές ήταν οι χορευτικές και μουσικές
επιδείξεις. Σύμφωνα με περιγραφές, ομάδες χορευτών και μουσικών
συνέρρεαν στους πρόποδες του όρους του Μελά για να δείξουν τις χορευτικές και
μουσικές τους ικανότητες. Και οι μεν χορευτές ανταμοίβονταν με κοινωνική
αναγνώριση και πολλά σημεία, κυρίως του Νομού Τραπεζούντας, από καταξίωση, οι
μουσικοί , όμως, ως... έπαθλο έχουν την αποδοχή του κόσμου με οικονομική
εξαργύρωση. Με τον τρόπο αυτό, δίνοντας χρήματα στους «παιγνιότες», οι
διασκεδάζοντες διεκδικούν εξέχουσα θέση στο συγκεκριμένο πανηγύρι.
Ανάλογα πανηγύρια μικρότερης , όμως , διάστασης, διοργανώνονται από
κάποιες οικογένειες που έχουν αναλάβει τη συντήρηση ναών, ιδιαίτερα τους
καλοκαιρινούς μήνες. Έχουμε , λοιπόν, πανηγυρικές εκδηλώσεις στον Αε-Ζαχαρέα
της Κρώμνης, στο Άγιο Ιωάννη στο Αφκατωχώρ΄της περιοχής Σταυρίν, στη Σιναλού
την Παναγιά στα Κοτύωρα και αλλού.
Το
μεγαλύτερο , όμως, πανηγύρι στον Πόντο,
ήταν αυτό του Αεσέρ΄σε
υψόμετρο 3.000 μ., στην κορυφή του όρους Θήχη.
Είναι το σημείο από όπου οι Μύριοι του Ξενοφώντα ανεφώνησαν το «Θάλαττα,
θάλαττα...».Η απόσταση της συγκεκριμένης τοποθεσίας είναι 60 χλμ νότια της
Τραπεζούντας.
Το πανηγύρι του Αεσέρ΄πραγματοποιείται Δεκαπενταύγουστο, δεν παίζει
,όμως, σχεδόν κανένα θρησκευτικό ρόλο. Άλλωστε συμπίπτει με την πανήγυρη της
Παναγίας Σουμελά. Στο πανηγύρι αυτό
μεταβαίνουν χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Το κίνητρο των εμπορικών συναλλαγών
είναι μεγάλο, τόσο ώστε ετερόθρησκες πληθυσμιακές ομάδες συνδιασκεδάζουν στους
πρόποδες μιας κορυφής. Τα εμπορεύματα τοποθετούνται σε ειδικούς πάγκους και
σύμφωνα με μαρτυρίες βρίσκουμε εκεί από ξύλινα υδροδοχεία μέχρι δέρματα και υφάσματα.
Υπολογίζεται ότι την ημέρα εκείνη συγκεντρώνονται στον Αεσέρ΄ 10.000
περίπου πανηγυριστές. Ας σημειωθεί μόνο ότι όταν χορευόταν ο πολεμικός χορός
Σέρρα, πιάνονταν στον κύκλο 500 έως 1000 χορευτές!
Λόγω
του μεγάλου πλήθους, αλλά και της γενικής οπλοφορίας χριστιανών και
μουσουλμάνων ήταν πιθανή η δημιουργία προστριβών. Προς αποφυγή τέτοιων
συγκούσεων, οι τουρκικές αρχές έστελναν ισχυρή αστυνομική δύναμη. Το πλήθος
όμως αδιαφορούσε πλήρως για την εκεί
παρουσία τους.
Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Δημήτριος Παπαδόπουλος σε μια περιγραφή στις
αρχές του περασμένου αιώνα:
«....Οι διασκεδάζοντες επυροβόλουν δαιμονιοδώς,
αδιαφορούντες δια την παρουσία των
οργάνων της τάξης...»
Από το δεύτερο ήμισυ του 17ου αιώνα και εντεύθεν,
παρατηρούνται μαζικοί εξισλαμισμοί Ελλήνων
του Πόντου (για λόγους που δεν είναι του παρόντος). Έτσι για παράδειγμα ο
Μητροπολίτης Αλέξανδρος της περιοχής Όφεως γίνεται Ιskender πασάς και αλλαξοπιστεί μαζί του όλο το ποίμνιό του!
Μουσουλμάνοι τω θρήσκευμα, αυτές οι ομάδες των Ελληνοποντίων, διατηρούν αλώβητη
την ποντιακή διάλεκτο και τηρούν με...θρησκευτική ευλάβεια τις παραδόσεις.
Καθώς δεν έχουν την παραμικρή ενόχληση από το Σουλτανικό καθεστώς, διασώζουν
λέξεις αρχαίες ελληνικές και χρησιμοποιούν στο λεξιλόγιό τους τις λέξεις :
εικάζω, λογυρίζω, άγω, συντυγχάνω και άλλες πολλές.
Το αξιοσημείωτο είναι ότι συνεχίζουν τη διοργάνωση πανηγυριών, τις ίδιες
ημέρες που συμπίπτουν με εορτές χριστιανικές, παρόλο που είναι ήδη
φανατικοί μουσουλμάνοι!
Επομένως αποδεικνύεται περίτρανα ότι τόσο ο κοινωνικο-οικονομικός όσο
και ο πολιτικός ρόλος των πανηγυριών είναι ισχυρότερος στη συνείδηση του λαού
και λειτουργεί ως ταυτόσημη έννοια με το πανηγύρι.
Σήμερα, στην ορεινή Τραπεζούντα
υπάρχει πλήθος Τούρκων πολιτών, που μιλά απταίστως την ποντιακή διάλεκτο,
μεταφράζει το Κοράνι στα ποντιακά και διοργανώνει πανηγύρια του Προφήτη Ηλία
και της Παναγίας, χωρίς ίχνος ορθόδοξης πίστης.
Έχουμε παρευρεθεί πολλές φορές σε ανάλογα πανηγύρια στο σημερινό Πόντο.
Ένα στιγμιότυπο θα παρακολουθήσουμε αμέσως τώρα.
- D
V D -
Το στιγμιότυπο ξεκινά από τον πηγαιμό στον τόπο του πανηγυριού με άλογα,
χορεύοντας και τραγουδώντας. Είναι μια ομάδα, ένα σόι που κατευθύνεται προς το
πανηγύρι.
Στη συνέχεια πραγματοποιείται η συνάντηση όλων των ομάδων που συρρέουν
από τις γύρω περιοχές στον τόπο του πανηγυριού και αρχίζει το γλέντι...
Είναι κάτι παραπάνω από φανερό το... νυφοπάζαρο, σε όλη την κοινωνική
του διάσταση, καθώς ομάδες κοριτσιών, από διαφορετικό σόι η κάθε μία, βάζουν τα
δυνατά τους στον κύκλο του χορού.
Κλείνει το στιγμιότυπο με μια γενική άποψη του πανηγυριού και με τις
τέντες των μικροπωλητών.
Ανάλογα πανηγύρια συναντάμε σήμερα σε το Μάιο έως το Σεπτέμβριο.
Συνοπτικά, θα λέγαμε ότι από τη Άλωση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας
το β΄μισό του 15ου αιώνα και για διακόσια χρόνια περίπου, η
διεξαγωγή πανηγυριών στον Πόντο γινόταν ανενόχλητα και η παρουσία της θρησκευτικής
διάστασης του πανηγυριού ήταν έντονη.
Από το 1660 όμως έως το 1880, όταν και ο Πόντος τελεί υπό το καθεστώς των
ντερέμπεηδων, τα πανηγύρια λαμβάνουν μεγαλύτερη εμπορική διάσταση, καθώς πολλά
από αυτά ειναι μεικτά, ως προς τη συμμετοχή.
Στην ποντιακή παράδοση πολλά είναι τα
δίστιχα που περιγράφουν ανάλογα πανηγύρια. Τα περισσότερα από αυτά στέκονται
στον κοινωνικό και οικονομικό ρόλο του
πανηγυριού. Ακούγονται δίστιχα στα πανηγύρια με περιοχόμενο κοινωνικής
κριτικής:
« Χριστέ μου σοι Χριστιανούς δος ολίγον αχούλι
Θεόν εποίκαν
και πιστεύ΄ν τη παρά σ΄το σακούλι...»
«Κόρ΄κρέμασον έναν σταυρόν κι έναν Θεόν προσκύνα
Σεράντα ψύ΄α
εσύ μη καίεις, τέρεν κι αγάπα είναν...»
Υπάρχουν
όμως και δίστιχα ή συνθήματα πάνω στο χορό που αναφέρονται στο σουλτανικό
καθεστώς, χωρίς βεβαίως αυτό να γίνεται αντιληπτό:
« Καλώς έρθες τουρκόπουλον καλώς κι απ΄όθεν έρθες
Αν έρθες για
φαϊν, ποτήν, εσέν φαγοποτίζω
Κι αν έρθες
για τον πόλεμον, έλα ας πολεμούμε..»
«Έναν άστρεν εξέβεν σην Ανατολήν
Σοφίτσα μ΄έξ΄μ΄εβγαίνεις και μη φαίνεσαι
Ελέπ΄νε σε τα
άστρα και μαραίνεσαι...»