- Η Αναβίωση του Αρχαίου Δράματος και το Προχριστιανικό Δρώμενο «Οι Μωμό΄εροι», του Κώστα Αλεξανδρίδη, από το 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ποντίων Εκπαιδευτικών, Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2006.
Για πολλούς αιώνες οι άνθρωποι
επικοινωνούσαν μεταξύ τους μόνο προφορικά.Πολύ αργότερα, επινοήθηκε και
ο γραπτός λόγος.Τόσο στον προφορικό, όσο και στο γραπτό λόγο έχουμε την
ποίηση και τον πεζό λόγο.
ΠΟΙΗΣΗ ΠΕΖΟΣ ΛΟΓΟΣ
Έπος Ιστορία
Λυρική Ποίηση Φιλοσοφία
Δράμα Ρητορία
Τα έξι αυτά είδη της ποιήσεως και του
πεζού λόγου (έπος, λυρική ποίηση(μέλος), δράμα, ιστορία, φιλοσοφία,
ρητορία), οι Έλληνες, όχι μόνο τα δημιούργησαν αλλά και τα ανέπτυξαν σε
βαθμό τελειότητας.
Η Ποίηση, όπως και σε άλλους λαούς, αναπτύχθηκε πολύ
πριν από τον πεζό λόγο αλλά τα προϊόντα
της έμεναν άγραφα για αρκετούς αιώνες, γιατί η γραφή, στο αρχικό της
στάδιο 1600-1100πΧ. δεν ήταν πολύ διαδεδομένη.Η γραφική ύλη ήταν
δύσχρηστη (πήλινοι πίνακες, λίθινες στήλες, μεταλλικές πλάκες, ξύλινες
πινακίδες κ.ά.), οπότε τα ποιήματα διαδίδονταν κυρίως με την απαγγελία
και παραδίδονταν προφορικά από τη μια γενιά στην άλλη.
Την πρώτη περίοδο της αρχαίας ελληνικής
λογοτεχνίας, δηλαδή από τους μυθικούς χρόνους έως τους περσικούς
πολέμους το 500 πΧ περίπου, την ονομαζόμενη και αρχαϊκή περίοδο, όπου σπουδαιότερο κέντρο ελληνικού πολιτισμού έως τον 6ο πΧ αι. υπήρξε η Ιωνία, και τον 6ο οι Συρακούσες (Σικελία), κυρίαρχο είδος είναι :
- το έπος (επική ποίηση) και κορυφαίοι του είδους, ο Όμηρος με την Ιλιάδα και την Οδύσσεια και ο Ισίωδος με τη Θεογονία, Έργα και ημέραι και Ασπίς Ηρακλέους και
- το μέλος (λυρική ποίηση) με ποικίλους τύπους προσωπικού και ομαδικού λυρισμού
(ελεγεία-πολεμική Τυρταίος, ηθική Θέογνις, πολιτική Σόλων,
ίαμβος – λυρική σάτυρα ,
ωδή – χαρά,λύπη,έρωτας και
χορικό άσμα - παιάν, προς τιμήν Απόλλωνος & Αρτέμιδος,
υπόρχημα, προς τιμήν του Απόλλωνος
πρόσωδος, πρόσκληση σε ναούς& βωμούς
εμβατήρια, προς τιμήν του Άρεως
διθύραμβος, λατρεία Διονύσου, Ίακχου,
Δήμητρας,Μώμου
Και ενώ ο προσωπικός λυρισμός έφτασε
στην τελειότητα σχεδόν αμέσως μετά την εμφάνισή του στη λογοτεχνία, το
χορικό άσμα, λόγω της πολύπλοκης τεχνικής του, αναπτύχθηκε σιγά-σιγά
και μόλις στα χρόνια του τυράννου Περίανδρου (7ος - 6ος αι.), ο Αρίων ο Μηθυμναίος ( Λέσβος ), που ζούσε στην Κόρινθο, παρουσίασε για πρώτη φορά σατύρους να απαγγέλουν έμμετρα διθυράμβους και όχι αυτοσχεδιαστικά, όπως μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος.
Στο χορικό άσμα, ομάδες μεταμφιεσμένων ανδρών σε Σατύρους (οι Σάτυροι είχαν ανθρώπινη μορφή αλλά και κάτι ζωικό, πχ. πόδια τράγου ή ουρά αλόγου ορχούνται και άδουν) με
συνοδεία μουσικής (κυρίως αυλού και λύρας), εξωτερικεύοντας ομαδικά
συναισθήματα, άλλοτε προς τους Θεούς κι άλλοτε στους ανθρώπους. Οι εξάρχοντες των διθυράμβων, δηλαδή
οι κορυφαίοι των διθυραμβικών χορών, παρίσταναν στην αρχή το πρόσωπο
του Διονύσου ή του Σιληνού (του παιδαγωγού του) και κατόπιν κι άλλων
Θεών και ηρώων, σύμφωνα με μαρτυρία του Αριστοτέλη (Ποιητική IV,11).
Το 536 πΧ., ο Θέσπις για πρώτη φορά εισάγει στους διθυραμβικούς χορούς και έναν αποκριτή (υποκριτή), που τον διατηρούν και οι άμεσοι διάδοχοί του Χοιρίλος και Φρύνιχος. Ο Αισχύλος (Ελευσίνα 525 – 456), προσθέτει το δεύτερο αποκριτή (υποκριτή) και επιβάλει το διάλογο, ο Σοφοκλής (Κολωνός 496 – 405), προσθέτει και τρίτο αποκριτή (υποκριτή) και μεταβάλει το δωδεκαμελή χορό σε δεκαπενταμελή και ο Ευριπίδης (Σαλαμίνα 480 – 406), αποκλίνει γενικώς από τους μεγάλους ομότεχνούς του.
Ουσιαστικά ,λοιπόν, το δράμα δημιουργείται κατά τη δεύτερη περίοδο της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, από τους Περσικούς Πολέμους (500 περίπου πΧ), έως το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (323 πΧ), την ονομαζόμενη και κλασσική ή αττική περίοδο, όπου
κέντρο του ελληνικού πολιτισμού υπήρξε η Αθήνα. Ο Πεισίστρατος ίδρυσε
στη νοτιο-ανατολική πλευρά της Ακροπόλεως, κοντά στο Ιερό Λήναιο και
άλλο ιερό, προς τιμήν του Διονύσου, όπου αργότερα ιδρύεται μόνιμο θέατρο για τις δραματικές παραστάσεις, κυρίως των Εν Αστει ή Μεγάλων Διονυσίων, των Μικρών ή Κατ΄Αγρούς Διονυσίων και των Ληναίων.
Το δράμα, ως ποιητικό είδος, προήλθε από την αρμονική ένωση της Επικής και της Λυρικής Ποίησης και τα είδη του είναι τρία:
- τραγωδία (ωδή τράγων ή ωδη στον τράγο)
- κωμωδία (ωδή του κώμου ή ωδή δημόσιας εορτής)
- σατυρικό δραμα (κάτι μεταξύ τραγωδίας& κωμωδίας)
Το δράμα είναι η κορύφωση της ελληνικής
ποιητικής δημιουργίας. Η σύνθεσή του είναι πολυδιάστατη και οι βασικές
ενότητές του τρεις : τόπος, χρόνος, δράση.
Τόπος: Οι παραστάσεις δίνονταν σε πλαγιές λόφων ή βουνών , όπου υπήρχαν ιερά του Διονύσου. Ο χώρος γύρω από αυτά τα ιερά, ήταν το πρώτο θέατρο. Ο χορός ορχείται γύρω από τη θυμέλη και ονομάζεται ορχήστρα. Κοντά στην κυκλική ορχήστρα στήνεται η σκηνή,
στην οποία οι ηθοποιοί και οι χορευτές άλλαζαν ενδύματα και προσωπεία
και η πλαγιά του βουνού ή του λόφου σκάβεται και δημιουργείται το κοίλον, χώρος που προορίζεται για τους θεατές.
Χρόνος: Ο θρησκευτικός
χαρακτήρας του δράματος, δεν επέτρεπε την παράσταση-διδασκαλεία να
παριστάνεται οποτεδήποτε, παρά μόνο στις εορτές του Διονύσου (εκτός από
τα Ανθεστήρια).
Δράση: Έχουμε τον Πρόλογο (τον χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ο Φρύνιχος), την Πάροδο (την είσοδο δηλαδή του χορού με τραγούδι), τα Επεισόδια (δράση με διάλογο), τα Στάσιμα ( όπου ο χορός παρεμβαίνει άδοντας και χορεύοντας) και την Έξοδο . Σε ορισμένες τραγωδίες συναντάμε και Κομμό (θρήνος χορού και υποκριτών). Η συζήτηση μεταξύ δύο προσώπων που έχουν αντίθετη άποψη λέγεται Αγών και τον συναντάμε στην κωμωδία.
Όταν, λοιπόν, γίνεται αναπαράσταση του αρχαίου δράματος σήμερα, το ελάχιστο που ωφείλουμε στους δημιουργούς του θεάτρου προγόνους μας, είναι ο απαρέγκλιτος σεβασμός των τριών ενοτήτων του δράματος χώρου – χρόνου – δράσης.
Στη χώρα μας, που είναι περήφανη για το... Κάθε πόλη και στάδιο, κάθε χωριό και γυμναστήριο,
θα πρέπει να προσθέσουμε και το... κάθε πόλη και ΘΕΑΤΡΟ, κάθε χωριό και
αίθουσα πολιτιστικών εκδηλώσεων, γιατί το πρώτο χαρακτηριστικό του
ελληνικού πολιτισμού είναι η ισότιμη άσκηση σώματος και πνεύματος. Δε
μπορεί να γίνει αναβίωση αρχαίου δράματος σε οποιονδήποτε χώρο, ιδίως
μη θεατρικό, προς χάριν διαφόρων σκοπιμοτήτων και συμφερόντων.
Το Εθνικό μας Θέατρο, αλλά και το
Κρατικό Βορείου Ελλάδας, θα πρέπει να πρωτοστατήσουν, ώστε τα λιγοστά
θέατρα που διαθέτουμε (Επίδαυρος, Ηρώδειο, Φιλλίπων κτλ), να μη
γίνονται χώροι τουριστικού φολκλόρ, αλλά πραγματικοί χώροι διονυσιακής λατρείας.
Η θεσμοθέτηση συγκεκριμένων ημερών κατ΄έτος για Δραματικούς Αγώνες,
θα έδινε στη χώρα μας διεθνή ακτινοβολία και πνευματικό σεβασμό.
Δικαιούμαστε να διαχειριστούμε την πολιτιστική μας κληρονομιά και
φυσικά όλοι οι λαοί έχουν το δικαίωμα του εξελληνίζεσθαι...
Σε καμία περίπτωση, όμως, δε μπορούν
ορισμένοι να εκβαρβαρίσουν τον πολιτισμό μας. Δυστυχώς γι αυτούς, το
αληθινά ηθικό είναι αυτό που πάντα νικά!...
Γνωρίζουμε ότι με τη λέξη ειδωλολατρεία
ποινικοποιήθηκε το σύνολο της πνευματικής δημιουργίας των Ελλήνων και
εξοντώθηκε με τον πιο βάναυσο τρόπο, τόσο ο μνημειακός, όσο και ο
ζωντανός λαϊκός μας πολιτισμός. Αγάλματα, ναοί, ακαδημίες, στάδια,
αγορές, τείχη ισοπεδόθηκαν. Ανεκτίμητης αξιας έργα ποιητών, ιστορικών,
φιλοσόφων, ρητόρων και μαθηματικών, παρεδόθησαν στην πυρά...
Η διαχρονική αξία των λιγοστών έργων
που διασώθηκαν, όπως πολύ καλά γνωρίζουμε από τους Έλληνες
διανοούμενους που κατέφυγαν στη Δύση μετά την Άλωση της Πόλης το 1453
και της Τραπεζούντας το 1461, δημιούργησε την Αναγέννηση και το
Διαφωτισμό.
Η δράση στο αρχαίο δράμα είναι απολύτως δεδομένη. Ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του ορίζει την τραγωδία ως εξής:
...έστιν ουν τραγωδία μίμησης
πράξεως σπουδαίας και τελείας, μέγεθος εχούσης, ηδυσμένω λόγω, χωρίς
εκάστω των ειδών εν τοις μορίοις, δρώντων και ου δι΄ απαγγελίας,
δι΄ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν...
Επειδή η τραγωδία είναι κυρίως μίμησις πράξεως, πράξη δεν είναι ο μύθος που ο ποιητής πήρε ως υπόθεση, αλλά η σύνθεση αυτών που συμβαίνουν, το ήθος (δηλαδή οι χαρακτήρες), η λέξη (το ύφος), η διάνοια (οι ιδέες), η μελοποιΐα(η μουσική σύνθεση) και η όψη της (τα σκηνικά).
Η αναβίωση, η αναπαράσταση αρχαίου
δράματος στις μέρες μας, σίγουρα δεν έχει το βιωματικό χαρακτήρα της
εποχής του. Έχει, όμως, πολλά να μας διδάξει με το διαχρονικό του λόγο,
αρκεί στην αναβίωση να αξιοποιούνται όλα εκείνα τα στοιχεία που η
παράδοση μας προσφέρει σε επαρκή ποικιλία και σε μεγάλο βαθμό:
- Ομιλίες (Ζάκυνθος)
- Φαλλικά (Τύρναβος, σούπα Θεάς Δήμητρας-μπουρανί)
- Γέροι & Κορέλλες (Σκύρος)
- Ρογκάτσια (Ρουμλούκι)
- Μπαμπούγεροι (Καλή Βρύση Δράμας)
- Μωμό΄εροι (Πόντος)
Ο Μώμος ήταν Θεός του γέλιου και
της σάτυρας. Η προσωποποίηση της μομφής και της κατηγορίας. Σύμφωνα με
τον Πλάτωνα, άριστο ήταν το έργο που ο Μώμος δεν είχε τίποτα να πεί.
Ο Μώμος ετυμολογικά παράγεται από την ομηρική λέξη Μω (αναζητώ). Από το Μώμος προέρχονται και οι λέξεις μίμος και μίμησις.
Οι ακόλουθοι του Μώμου, δηλαδή οι Ιερείς του Μώμου είναι οι Μωμόγεροι ή Μωμό΄εροι ή τα Μωμο΄έρια.
Οι Μωμόγεροι είναι μια ομάδα που
χορεύοντας και τραγουδώντας σατύριζε πρόσωπα, καταστάσεις και γενικώς
τα κακώς κείμενα της εποχής τους.
Ο Λουκιανός ( που έζησε το 120-180μΧ), στο έργο του
Περί Ορχήσεως αναφέρει:
“ Η Βακχική όρχησις εν Ιωνία
μάλιστα και εν Πόντω σπουδαζομένη καίτοι σατυρική ούσα ούτω κεχείρωται
τους ανθρώπους τους εκεί ώστε κατά τον τεταγμένον έκαστοι καιρόν
απάντων επιλαθόμενοι των άλλων, κάθηνται δι ημέρας τιτάνας και
κορύβαντας και σατύρους και βουκόλους ορώντες –και ορχούνται γε ταύτα
οι ευγενεστάτοι και πρωτεύοντες εν εκάστη των πόλεων ουχ όπως
αιδούμενοι αλλά και μέγα φρονούντες επί τω πράγματι μάλλον, υπέρ
επ΄ευγενείας και λειτουργίας και αξιώμασι προγονικοίς “.
Ο βιωματικός χαρακτήρας των Μωμόγερων
ήτα τόσο βαθιά ριζωμένος στον ποντιακό λαό, που αυτή η γνήσια μορφή
διθυράμβου συνεχίστηκε κατά την Ρωμαϊκή Περίοδο, τη Βυζαντινή, την Οθωμανική
και έφτασε στην Ελλάδα το 1923, όταν οι Έλληνες του Πόντου αναγκάστηκαν
να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες ( Συνθήκη Λωζάννης).
Το προχριστιανικό αλλά και προϊστορικό
έθιμο των Μωμόγερων, διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου,
δηλαδή από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα, στα χωριά του Νομού Κοζάνης
Άγιο Δημήτριο-Ρυάκιο, Τετράλοφο, Κομνηνά, Καρυοχώρι, Ασβεστόπετρα,
Σκήτη, Αλωνάκια, Πρωτοχώρι και στην Αθήνα από το Ελληνικό Σωματείο
Διάσωσης και Διάδοσης της Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς ΟΙ ΜΩΜΟΓΕΡΟΙ.
Η ολοκληρωμένη μορφή του δρώμενου (παραλλαγή Λιβεράς - Ματσούκα) αποτελείται από :
- Χορευτική ομάδα (ορχείται και άδει)
- Θεατρική ομάδα (αυτοσχέδιοι διάλογοι)
- Μουσικούς (λύρα, αγγείον, νταούλι)
Όλοι μεταμφιεσμένοι.
Το δρώμενο πραγματοποιείται σε
πλατείες, δρόμους και αυλές σπιτιών. Είναι το αρχαιότερο είδος θεάτρου
(διθύραμβος) και συνάμα το πιο σύγχρονο (θέατρο δρόμου). Ως Πόντιοι
είμαστε περήφανοι που το διασώσαμε και ελπίζουμε η φρεσκάδα και η
ζωντάνια του να συμβάλλει στην πρέπουσα αναβίωση του αρχαίου δράματος.